22/01/2008  

Skarpe oppdrag og Forsvarets ansvar

Våre unge soldater både under operasjon ute og etter hjemkomst trenger å bli ivaretatt innenfor forutsigbare strukturer. Det skulle være aldeles unødvendig å peke på dette igjen og igjen. Norge har sin historie med krigsseilere som aldri fikk

noen  form  for  oppfølging  for  å  bearbeide  sin  angst  og  redsel  i  farefylte  situasjoner  over  lang  tid.  Forskning  har  pekt  på  at  mange  av  dem  fikk  store  problemer  de  måtte  leve  med  resten  av  sitt  liv.  Vi  har  de  senere  årene  også  forskningsrapporter  fra

norske  unge  menns  tjeneste  i  FNs  fredsbevarende  styrker,  og  vi  har  rapporter  fra  FN-observatører  som  måtte  se  på  vold  og  skade  uten  å  kunne  gripe  inn.  Konklusjonene  peker  i  en  retning: 

Ekstraordinære  påkjenninger  der  eget  og  andres  liv  er  i  fare,  og  der  man  i  tillegg  også  må  medvirke  til  å  ta  livet  av  andre,  setter  sine  spor.  Alle  vil  leve  videre  med  minner  om  det  de  har  vært  med  på.  Mental  beredskap,  graden  av  påkjenninger  og  hvor

lang  tid  situasjonen  har  vært  en  påkjenning  faretruende  er  viktige  faktorer.

Kunnskapen  om  menneskers  psykiske  reaksjoner  i,  under  og  etter  traumatiske  opplevelser  er  bygget  på  erfaringer  fra  både  første  og  andre  verdenskrig,  fra  Korea-krigen  og  ikke  minst  fra  Vietnam-krigen.  Det  har  vært  gjort  mye  oppfølgingsforskning  av

veteraner.  Også  i  Norge  er  det  rapporter  og  kunnskap  om  senvirkninger  hos  norske  veteraner.  Det  har  i  mange  år  vært  en  egen  militærpsykiatrisk  avdeling,  som  både  har  kunnskap  og  som  har  stått  for  forskning.  Det  er  derfor  et  meget  stort  paradoks  at  det

fortsatt  må  pekes  på  svikt  og  mangler  i  oppfølging  av  dem  som  kommer  hjem.  Jeg  kan  bare  understreke  uttalelsen  til  presidenten  i  FN-veteranens  Landsforbund,  Odd  Helge  Olsen,  i  Fædrelandsvennen  og  i  tv-debatter  om  at: 

«Norge  må  ta  seg  langt  bedre  av  soldater  som  kommer  hjem  med  fysiske  og  psykiske  skader  etter  utenlandsoppdrag.»  Jeg  vil  gå  enda  lengre  å  si  at:  Alle  unge  soldater  som  kommer  hjem  bør  ha  en  strukturert  oppfølging  minst  ett  år  etter  hjemkomst.  Deretter

kan  det  være  aktuelt  med  videre  oppfølging  av  dem  som  er  utsatt  for  spesiell  risiko  for  å  utvikle  psykiske  senskader.

Det  er  veldig  lett  å  fokusere  på  enkeltindivider,  som  om  noen  tåler  påkjenninger  og  andre  ikke  eller  i  varierende  grad.  Den  type  diagnostisk  tenkning  ser  vekk  fra  at  de  unge  soldatene  tilhører  et  system  med  strukturer,  oppgaver  og  ansvarslinjer.  Så  fort

de  kommer  hjem  og  skal  tilbake  til  det  sivile  liv,  faller  disse  strukturene  vekk.  De  er  ikke  lenger  i  en  sammenheng  der  de  har  definerte  oppgaver  og  en  posisjon  i  forhold  til  oppgaver.  Midt  i  en  periode  der  inntrykk  enda  krever  lang  tid  for  bearbeiding,

mister  de  i  tillegg  sin  tilhørighet  og  plass  i  et  system  som  også  gir  mulighet  for  å  dele  felles  opplevelser,  frykt,  tanker  og  inntrykk. 

Forsvaret  burde  helt  klart  ha  en  langsiktig  oppfølgingsplan  for  alle  hjemvendte  soldater  innenfor  sine  egne  rammer,  slik  at  veteranene  kan  lufte  sitt  indre  trykk  i  en  sammenheng  der  det  gir  mening,  fordi  alle  kan  forstå  på  grunn  av  felles

erfaringsgrunnlag.  Det  bør  være  forutsigbare  kollektive  samlinger  minst  ett  år  etter  hjemkomst  for  alle  som  har  vært  ute.  Innenfor  krisepsykologien  har  vi  gode  erfaringer  fra  kollektiv  oppfølging  etter  store  ulykker.  Noe  av  denne  modellen  bør  også  kunne

brukes  innen  Forsvaret.  Det  å  stå  i  den  samme  virkeligheten  som  andre  gir  en  bekreftelse  på  egen  rolle  og  reaksjoner  som  også  deles  av  andre.  Det  vil  bekrefte  de  hjemvendte  soldaters  identitet  som  tidligere  tjenestegjørende.  Sammenhengen  mellom  farefylte

oppdrag  og  utløste  påkjenninger  vil  også  bli  tydelig.  Dette  vil  ta  vekk  mye  av  den  belastningen  mange  unge  kjenner  på  når  de  tror  at  de  reagerer  annerledes  enn  andre. 

Reaksjoner  og  tanker  de  sitter  med  er  en  konsekvens  av  de  påkjenninger  de  har  vært  utsatt  for  i  sin  soldatrolle.  For  mange  vil  det  være  en  tilstrekkelig  avlastning  å  vite  om  at  det  finnes  et  forutsigbart  oppfølgingsprogram.  Vissheten  vil  være  der  om  at

vanskeligheter  kan  deles  med  dem  som  har  vært  i  innsats  og  dem  som  har  vært  i  beredskap.  Beredskap  uten  mobilisering  er  nemlig  også  en  påkjenningssituasjon,  blant  annet  kan  den  gi  seg  uttrykk  som  overlevelsesskyld,  fordi  man  ikke  har  fått  mulighet  til  å

bistå  og  hjelpe  kamerater  i  fare. 

Det  er  i  disse  dager  tjue  år  siden  jeg  nevnte  dette  i  en  diskusjon  med  en  militærpsykiater  som  svarte  at  den  dagen  soldaten  er  dimittert  er  det  ikke  lenger  Forsvarets  ansvar  å  følge  opp.  Da  må  den  offentlige  helsetjenesten  ta  over.  Etter  så  mange  år  er

denne  problemstillingen  tydeligvis  ennå  aktuell.  På  disse  årene  har  vi  høstet  ytterligere  erfaring  og  kunnskap,  dokumentert  gjennom  forskning,  at  det  vanligvis  er  en  svært  høy  terskel  for  unge  mennesker  til  å  oppsøke  den  lokal  helsetjenesten. 

Unge  mennesker  trenger  den  oppsøkende  og  forutsigbare  planen,  som  er  en  del  av  et  vanlig  oppfølgingsopplegg,  og  ikke  bare  et  tilbud  dersom  du  skulle  få  så  store  vanskeligheter  at  du  ikke  klarer  det  og  må  oppsøke  hjelp.  Når  unge  mennesker  først  tar

kontakt  for  å  få  hjelp,  er  det  avgjørende  at  de  blir  tatt  imot  omgående.  De  fleste  vil  ved  en  henvendelse  få  beskjed  om  lang  ventetid.  Da  er  den  aktuelle  motivasjonen  borte,  og  smerten  er  kan  hende  heller  døyvet  i  økende  alkoholforbruk  eller  annen

risikoatferd. 

Noen  av  dem  som  kommer  hjem  vil  ha  behov  for  umiddelbar  individuell  oppfølging  på  grunn  av  psykiske  belastningsskader.  Noen  vil  ha  behov  for  individuell  oppfølging  dersom  posttraumatiske  stressreaksjoner  er  økende  og  vedvarende  over  tid.  Men  uavhengig  av

individuell  diagnostisering,  bør  alle  som  kommer  hjem  etter  skarpe oppdrag være med i en planlagt forutsigbar kollektiv oppfølgingsplan innenfor rammen av den organisasjonen der de har gjort tjeneste, nemlig Forsvaret. Det blir feil å henvise unge menn

til  behandling  når  mange  av  etterreaksjonene  sannsynligvis  kunne  forebygges  ved  å  følge  opp  ledelsesansvaret.  Denne  type  oppfølging  er  et  lederansvar  og  ikke  et  behandlingsansvar.  Erfaringer  av  traumatiske  hendelser  i  en  tjeneste  bør  bearbeides  i  den

yrkesrollen  og  innenfor  den  organisatoriske  rammen  der  situasjonene  har  inntruffet. 

Fagkunnskapen  om  individuelle  reaksjoner  og  gruppers  reaksjoner  bør  utnyttes  av  den  ansvarlige  linjeledelsen  i  Forsvaret.  Det  bør  lages  en  struktur  som  ivaretar  unge  nordmenn  etter  hjemkomst  slik  at  de  kan  bearbeide  erfaringer  i  sin  rolle  som  soldat  i

tjeneste  -  og  ikke  som  en  individuell  pasient  i  det  sivile  samfunnet.

Renate Grønvold  Bugge

Spesialist  i  klinisk psykologi,  NPF 

Alle unge soldater som kommer hjem bør ha en strukturert oppfølging minst ett år etter hjemkomst.

Forsvaret burde helt

klart  ha  en  langsiktig  oppfølgingsplan  for  alle  hjemvendte  soldater 

innenfor  sine  egne 

rammer.